مرحوم آیت الله میرزاجوادآقا ملکی تبریزی در طول حیات خویش دستورالعمل های بسیاری از خود باقی گذاشته که هر یک گنجینه یی از گوهرهای عبودیت و بندگی است. ایشان می فرماید؛ «شناخت نفس راه مطلوب برای خودسازی است. برای این امر مهم باید به عالم عقلی رسید. تا انسان پای به این عالم نگذارد و از دنیاهای دیگر بیرون نرود «معرفت نفس» حاصل نمی شود.

 استادمان حسینقلی همدانی می فرمود؛ باید انسان مقدار زیادی از خوراک و غذایش را کم کند و از استراحت و خواب خود بکاهد تا جنبه حیوانیت در او کاسته شده، ابعاد روحانی بیشتری به دست آورد. میزان آن را هم چنین فرمود که انسان روز و شب بیش از دو مرتبه غذا نخورد و از خوراکی ها در بین دو وعده استفاده نکند.

هر وقت غذا می خورد باید مثلاً یک ساعت بعد از گرسنگی بخورد و آنقدر بخورد که تماماً سیر نشود و باز هم میل به غذا داشته باشد… گوشت زیاد را ترک کند و در شب و روز هر دو وعده گوشت نخورد… شبانه روز شش ساعت بخوابد و البته در حفظ زبان و دوری از اهل غفلت کوشش بسیار کند.»سیدمحمود یزدی نقل می کند؛ «استاد ما ملکی تبریزی هر شب برای تهجد برمی خاست، مدتی در رختخواب ضمن اجرای دستورات و آداب برخاستن از خواب گریه می کرد و سپس به صحن منزل می آمد و به اطراف آسمان نگاه می کرد و آیات «ان فی خلق السموات و الارض…» را می خواند و سر به دیوار می گذاشت و مدتی گریه می کرد.

آنگاه که برای وضو گرفتن آماده می شد، در کنار حوض می نشست و مدتی گریه می کرد و پس از وضو ساختن چون به مصلایش می رسید و مشغول تهجد می شد دیگر حالش خیلی منقلب می شد. او گریه های طولانی در نمازها و مخصوصاً قنوت ها داشته است. آیت الله سیدحسین فاطمی نیز می گوید؛ «میرزا جوادآقا خود دستورالعمل اخلاقی بود. شب که می شد در صحن خانه دیوانه وار قدم می زد و مترنم بود که؛ گر بشکافند سراپای من/ جز تو نیابند در اعضای من».

مرحوم حاج میرزاعبدالله شالچی می فرماید؛ «مرحوم استادم، آیت الله ملکی، اجتهاد فکری و درونی داشت. در برداشت های درونی قوی بود. ایشان دستورهایی در خوردن، خوابیدن و اعمال و رفتار ارائه می دادند که بسیار موثر بود و شخص را پاک و پیراسته کرده، به سوی الله رهنمون می کرد… الان نیز مرقد ایشان در قبرستان شیخان قم محل حوائج است. من هر وقت حاجتی داشته باشم بر سر قبر ایشان می روم.»

نیاکان و ولادت

خاندان آیت الله ملکی تبریزی از طوایف مشهور تبریزند. نیاکان آنان از نواحی شمالی کشور افغانستان به آذربایجان مهاجرت کرده و در این دیار اقامت گزیده اند. از این طایفه شخصیت هایی فرزانه و اهل علم و ادب برخاسته اند، از جمله آیت الله میرزاعلی اصغر ملکی که در زمره استادان حوزه علمیه نجف اشرف بوده و علامه طباطبایی از محضرش بهره برده است.

پدر مرحوم ملکی حاج میرزا شفیع از خانواده های ثروتمند و بازرگان تبریز بود و در این شهر به عنوان عامل ناصرالدین شاه، به ضرب سکه می پرداخت که تحولی درونی در زندگی میرزا شفیع پدید آمد و او را به مسائل معنوی علاقه مند ساخت. میرزا جوادآقا متولد محله سرخاب تبریز است و تاریخ دقیق ولادتش معلوم نیست. آنچه مسلم است این است که در سال ۱۳۱۲ قمری ایشان در عنفوان جوانی بوده است.

مقامات علمی

پس از تحصیل دروس مقدماتی در تبریز، برای ادامه تحصیل به نجف اشرف عزیمت کرد و در جوار ملکوتی امیر مومنان علی(ع) و در محضر استادان بزرگ، در رشته های گوناگون مشغول تحصیل علم و تهذیب نفس شد و در فقه به مقام اجتهاد نائل آمده و در عرفان صاحب فضائل و کرامات شد.سپس در سال ۱۳۲۱ قمری به زادگاه خود برگشت و حلقه درسی تشکیل داد که آنچنان رونق یافت و مورد توجه قرار گرفت که حدود ۴۰۰ نفر در حوزه درس وی حاضر می شدند.

حدود ۱۰ سال بعد، با ورود ارتش روسیه به تبریز و نامساعد بودن وضعیت شهر و مسائل مربوط به سال های مشروطیت، به تهران و سپس به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) به ری رفت و عاقبت در شهر مقدس قم سکنی گزید و مشغول تدریس و تهذیب شد. این در حالی بود که هنوز حوزه علمیه قم تاسیس نشده بود.این عارف فرزانه اندکی پس از ورود به درخواست برخی از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق به پا کرد. یک درس فقه و دو درس اخلاق یکی به صورت عمومی در مدرسه فیضیه و دیگری به طور خصوصی برای بعضی از خواص در منزل.

استادان، شاگردان و آثار

مرحوم میرزا جوادآقا چهار استاد برجسته داشته اند؛

در فقه؛ شیخ آقارضا همدانی صاحب مصباح الفقیه که در محضر ایشان به درجه اجتهاد نائل آمد.

در حدیث و درایه؛ میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائل.

در اصول؛ آخوند خراسانی صاحب کفایه الاصول.

در عرفان؛ آخوند ملاحسینقلی همدانی که حدود ۱۴ سال از محضر آن مرد بزرگ استفاده کرد. اما شاگردان آن عارف عامل را می توان به دو گروه تقسیم کرد؛ بزرگانی بوده اند که گهگاه در محفل اش حضور داشتند و برخی نیز پیوسته در محضرش بوده اند؛اما شاگردان دائمی ایشان؛

حاج آقا حسین فاطمی قمی، آخوند ملاعلی همدانی، حاج شیخ عباس تهرانی، سیدمحمود مدرسی، سیدمحمود یزدی، محمود مجتهدی، شیخ اسماعیل تائب و حاج میرزا عبدالله شالچی.و شاگردان گهگاهی ایشان عبارتند از؛ حضرات آیات خویی، خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی، فاضل لنکرانی، میرزا خلیل کمره یی و…

برخی از آثار و تالیفات آن عارف وارسته عبارتند از؛

اسرارالصلاه، حاوی نکات بسیاری از اسرار نماز است. در این کتاب علاوه بر سخن از آداب نماز و پرداختن به ارکان و واجبات و مستحبات نماز، برخی از اسرار طهارت و عبرت و فکر و ذکر را بیان می کند و به بیان معانی الهام و وسوسه می پردازد.

لقاء الله، در این کتاب از پیمودن راه خدا و طریق قرب و لقای او بحث شده است. کتابی است سراسر سوز و گداز که انسان را از گرفتاری و درگیری با دنیا و مافیها جدا کرده و به خدا پیوند می دهد. این کتاب لبریز از نورانیت و معنویت است که معنای لقاء الله و احادیث و آیات مربوط به آن را توضیح داده و از اسم اعظم سخن رانده و سپس از مشارطه، مراقبه و محاسبه سخن به میان آورده و راه موفقیت الهی را برای سالکان طریق دوست بیان کرده است.

وفات

درباره وفات این عالم بزرگوار شاگرد ایشان مرحوم آیت الله حاج آقا حسین فاطمی می گوید؛ «روز دهم ذیحجه، مصادف با عید قربان سال ۱۳۴۳ قمری به خانه استادم رفتم و مشاهده کردم ایشان به حمام رفته، خضاب بسته و پاک و مطهر در بستر نشسته است برحسب ظاهر منتظر بود اذان ظهر بگویند تا نماز بخواند. در بستر شروع به خواندن اذان و اقامه کرد که با گفتن هر جمله و ذکری آرامش او افزایش می یافت.

دعای تکبیرات افتتاحیه را خواند و همین که به تکبیره الاحرام رسید و گفت؛ «الله اکبر»، روح پاکش به ملکوت اعلی پرواز کرد.» پیکر حضرت آیت الله ملکی تبریزی، پس از تشریفات شرعی و تشییعی با شکوه در قبرستان شیخان قم مجاور مرقد میرزای قمی و بارگاه ملکوتی حضرت معصومه(س) دفن شد.

منابع؛

۱- نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، آغابزرگ تهرانی

۲- ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی

چاپخانه شفق

۳- آیینه دانشوران، سیدعلیرضا ریحان یزدی، تهران، نشر کتاب

۴- حوزه، شماره سی و چهارم