نامه‌ی حضرت آیت الله آخوند خراسانی به شاه قاجار

«وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیاءَ ثُمَّ لا تُنْصَرُون؛[هود/۱۱۳]و بر ظالمان تکیه ننمایید، که موجب مى‏‌شود آتش شما را فرا گیرد و در آن حال، هیچ ولىّ و سرپرستى جز خدا نخواهید داشت و یارى نمى‏‌شوید».

یکی از مهمترین و زیباترین آموزه‌های و فرامین قرآنی موضوع اجتناب و بیزاری و مبارزه با ظلم، ستم، و طاغوت است. با نگاه به تاریخ وسیره مباره روحانیون شیعی و با بصیرت به خوبی می‌توان این شاخص ارزشمند را در زندگی ایشان مشاهده نمود. عالمان شیعی و متعهد شیعی در طول تاریخ غیبت کبری، تا آنجایی که  توان داشتند‌  برای جامعه اسلامی مصلحت می‌دیدند، همواره با ستمگر وجائران و سلاطین مستبد در ستیز و مبارزه ونبرد بوده‌اند. هر چند که این مطلب به معنای انکار وجود روحانیون درباری و جیره خواران طاغوت در طول تاریخ نیست.

آخوند خراسانی به امور سیاسی و اجتماعی کشورهای اسلامی، به‌ویژه کشور شیعی ایران، بسیار حساس بود. مواضع صریح او در حمایت از نهضت مشروطه ایران و نیز عزم او برای حرکت به سوی ایران به منظور دفاع در برابر اشغال بخش‌هایی از آن و پیش از آن، توصیه به مظفرالدین شاه و ارکان دولت در همراهی با «شرکت اسلامیه» و استفاده از منسوجات این شرکت و «خلع لباس ذلّت از خود»،  حساسیت شدید او را به دو پدیده شایع در کشورهای اسلامی، یعنی استبداد از آن‌رو که زمینه‌ساز ستم و بی‌عدالتی و تضییع حقوق مردم است و استعمار از آن‌رو که موجب سلطه خارجی است، نشان می‌دهد.[۱] آخوند خراسانی  در آغاز سلطنت محمد‌علی شاه از در نصیحت وارد شدو توسط نماینده مخصوص خود، سید محسن، اندرزنامه‌ی دهگانه‌ی مشهور را برای محمد علی شاه ارسال داشته و شاه جوان قاجار را پند نیکو می‌دهد.

«…نهایت جهد و همت خود را برای بالا بردن شأن و عظمت مملکت مبذول دارید و در تربیت صحیح افراد ملت، و ترغیب به فراگیری و ایجاد حِرَف  و صنایع همت گمارید، منسوجات و کالای وطنی را ترویج کنید، زیرا اگر شخص شما از مصنوعات و فرآورده‌های مملکتی استفاده برد این امر باعث می‌گردد رجال مملکت و همه مردم از شما پیروی کنند. و چنین عملی موجب ‌می‌شود که کشور از بند احتیاج به منسوجات و مصنوعات خارجی آزاد گردد. چنانکه «میکادو پادشاه ژاپن» به این طریق عمل نمود؛ زیرا می‌دانست که کلید و راه تعالی مملکت بسته است به عدم احتیاج ملت از آنچه از خارج وارد می‌شود و بر اثر این کار کشور ژاپن به مراتب عالی نایل آمد.[۲]

همت گمارید در نشر و بسط علوم و صنایع جدید. آنچه باعث ترقی و تعالی سایر ملل گردیده و آنان را به اوج عظمت رسانده همان فرا گرفتن علوم و صنایع جدید بوده و این از بدیهایت مسلم است که ایرانیان از نظر استعداد و قابلیت برتر از سایر ملل بوده و همیشه در طول تاریخ از این لحاظ پیشوا و مقتدای آنان بوده‌اند و این عقب ماندگی که اکنون مشاهده می‌شود ومملکت را تا بدین حد فقیر کرده ناشی از عدم توجه و التفاف اسلاف گذشتگان به این امر بوده است و میل بی‌جای آنها به مصنوعات خارجی باعث سرایت  این مرض به سایر افراد مملکت گردیده .هستی و تجدید حیات و نوسازی ایران بستگی به این نکته مهم دارد.[۳]

بپرهیزید و بسیار بپرهیزید، از اینکه بیگانگان در کشور دخالت کنند و مراقبت کنید و بسیار مراقبت کنید تا فتنه‌ سازیهای آنان را از میان بردارید؛ زیرا  سرمنشأ همه بلاها و فسادها، ازآنان ناشی می‌شود و هیچگونه اعتماد به آنان نشاید… و این قروضی که دامنگیر کشور شده نیست مگر به علت دخالت خارجی بی‌جای بیگانگان در امور مملکت، و لذا بر رجال میهن پرست ایران که مملکت خود را دوست دارند لازم است که مردانی لایق  را برای اداره سلطنت  انتخاب نمایند.[۴]

کوشش کنید برای بسط عدالت و مساوات واقعی به صورتی که شخص شاه با ضعیف‌ترین افراد ملت از لحاظ حقوق برابر باشند و احکام شرعی اسلامی بر تمام افراد بدون استثنا حاکم باشد و هرگاه شخص شاه در این راه ثابت قدم باشند و در راه اجرای این تکلیف بکوشند، مسلماً معاندین سرشکسته خواهد شد و اساس عدالت مستحکم خواهد گردید، نه این که فقط این امر، جنبه وهم و حرف به خود بگیرد….[۵]

با مراجعه به تاریخ، بر خاطر ملوکانه، مکشوف می‌گردد که پادشاهان ایران چه قبل از اسلام و چه بعد از آن هریک  از آنها، عمر خود را در خوشگذرانی و پیروی از شهوات و لهو و لعب گذراندند،‌ و رجال مملکت هم از آنان پیروی نمودند و نتیجه آن  شد که مملکت ناتوان گردید و ملت خوار و زبون  شد. ثروت ملی نفله و حال ملک پریشان گردید. و اگر یکی از آنان از شهواترانی چشم می‌پوشید و هم خود را صرف ترقی و تعالی ملک و تربیت ملت نشر علوم وصنایع می‌نمود و لشکری آراسته برای مملکت  مهیا می‌کرد، در اندک زمانی باعث پیشرفت و عظمت ملک و ملت خود می‌گردید و بر سایر پادشاهان پیشی می‌گرفت.[۶]

انتظار داریم که حفظ مقام شامخ علم و بزرگداشت علمای عاملین و فقهای مصلحین را همیشه مورد نظر قرار دهند که اگر خدای نکرده در این امر مهم کوتاهی شود ملک و مملکت در معرض هلاکت و نیستی قرار خواهد گرفت و در این صورت برای همیشه انگشت ندامت و پشیمانی را به دندان خواهیم گرفت. [۷] علاوه بر این اندرزنامه، آخوند از طریق مخابره تلگرافها،‌و ارسال پیامهاییشاه قاجار را پیوسته سفارش می‌کرد تا حقوق مردم ایران را رعایت کند ولی این خیر خواهی‌ها سودی نداشت و شاه به بهانه‌ی حفظ دین دست به کشتار مردم زد.

هدف از بیان این نامه ارزشمند و اندرز نامه‌سیاسی و اخلاقی  علاوه بر بیان نکات زیبا و ارزشمند آن، بیان بیداری و هوشیاری عالمان شیعی در مواجعه با حکومت طاغوتی زمان و نحوه برخورد و راهنمایی ایشان بود. به یقین اگر در طول تاریخ حکومت‌های وقت می‌توانستند از روحانیت بیدار وآگاه به خوبی استفاده نماید، اوضاع و احوال کشور ایران به مراتب بهتر و پیشرفته‌تر از حال بود. ولی چه باید کرد که در طول تاریخ آنچنان که باید و شایسته است. این موضوع به محقق نشده است؛ چرا که شاهد‌ بوده‌ایم که نه تنها عالمان بصیر و متدین و آگاه مورد لطف و استفاده قرار نداشته‌اند بلکه در موارد زیادی با تبعید، شکنچه، و حتی شهادت نیز مواجه شده‌اند.

_________________________

پی‌نوشت:

[۱]. محمدکاظم بن حسین خراسانی، سیاست‌نامه خراسانی: قطعات سیاسی در آثار آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، ج۱، ص۱۵۶، تدوین محسن کدیور، تهران ۱۳۸۵ش.

[۲]. زندگی نامه‌ آخوند خراسانی، ص۱۴۲-۱۸۳ به نقل از سیمای فرزانگان، ص۴۹۰.

[۳]. همان.

[۴]. همان.

[۵]. همان.

[۶]. همان.

[۷]. همان.